B&H Republika Srpska

TREGUESIT E CILËSISË SË TË DREJTAVE TË PUNËTORËVE

Igor Gajić

1. MUNDËSITË E PUNËSIMIT

1.1 Bazat ligjore të të drejtave të punëtorëve

Ligji aktual i Punës u miratua në vitin 2016 me ndryshime në vitin 2018, dy ndryshime në vitin 2021 (vendimi i Gjykatës Kushtetuese 91/21), 2023, dhe 2024. Para hyrjes në fuqi të ligjit të vitit 2016, janë mbajtur takime dhe negociata të gjera lidhur me tekstin e ligjit të ri, me pjesëmarrjen e Konfederatës së Sindikatave (SSRS) dhe Sindikatës së Punëdhënësve (UPRS). Kjo ishte e nevojshme për shkak të ndryshimeve të shumta që nuk ishin përfshirë zyrtarisht në tekstin e konsoliduar të Ligjit të Punës të Republikës Srpska^[1]. Miratimi i ligjit të ri ishte i domosdoshëm edhe për arsye procedurale, pasi ndryshimet në tekstin zyrtar të konsoliduar nuk ishin më të mundura, dhe ligji kërkonte ndryshime për shkak të rregullimeve joadekuate ligjore të institucioneve të caktuara.

Përveç Ligjit të Punës, ka disa ligje të tjera që rregullojnë statusin e punësimit të të punësuarve në administratën publike. Sa i përket ligjeve që rregullojnë të drejtat e punëtorëve ose të drejta të tjera specifike, Republika Srpska e ka Ligjin për Agjencinë e Punësimit, Ligjin për Sigurimin e Punësimit dhe Papunësisë, Ligjin për Regjistrat në Fushën e Sigurimit të Punës dhe Shëndetit, Ligjin e Inspektimit të Punës, Ligjin për Zgjidhjen Paqësore të Kontesteve të Punës dhe Ligjin për Grevat.

1.2. Situata e përgjithshme në tregun e punës

Sipas Anketës së Fuqisë Punëtore, e cila u krye nga Instituti i Statistikave të Republikës Srpska, statistikat mbi situatën e përgjithshme në tregun e punës në tremujorin e parë të vitit 2024^[2] ishin si më poshtë:

• Shkalla e aktivitetit ishte 47.6%;
• Shkalla e punësimit ishte 43.5%^[3];
• Nuk ka statistika zyrtare për shkallën e punësimit joformal, ose ndonjë lloj prove, përveç se në Raportin e Komisionit Evropian për vitin 2023, ku thuhet se niveli i punësimit joformal është ende i lartë. Mbështetja për masat për zvogëlimin e niveleve të punësimit joformal ofrohet përmes masave aktuale për punësim, siç janë vetëpunësimi, programet stimuluese për punëdhënësit dhe avancimi i klimës së biznesit, si dhe përmes disa masave represive dhe përpjekjeve për të zvogëluar ngarkesat parafiskale^[4];
• Shkalla e papunësisë ishte 9.3% (tremujori i parë i vitit 2024)^[5].

• Numri i përgjithshëm i të punësuarve në 31 mars 2024 ishte 289,755, nga të cilët 246,425 persona ishin të punësuar në subjekte biznesi, dhe 43,330 persona ishin sipërmarrës dhe të punësuar nga sipërmarrësit^[6]. Krahasuar me marsin e vitit 2023, numri i përgjithshëm i të punësuarve u ul me 0.2%^[7].

1.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Është e rëndësishme të theksohet se shkalla e punësimit, sipas metodologjisë së përdorur, vlen për të gjithë personat aktivë në punë, pavarësisht nëse ata kanë punuar në marrëdhënie pune apo jo. Shkalla e papunësisë zbatohet vetëm për ata persona që kërkojnë punë në mënyrë aktive në periudhën e deklaruar përmes Agjencisë së Punësimit të Republikës Srpska, por jo për ata që po e bëjnë kërkimin duke përdorur metoda të tjera.

Papunësia e të rinjve në çerekun e parë për 2024 ishte 27.8% për grupmoshën 15 deri 24 vjeç^[8].

2. FITIMI ADEKUAT DHE PUNA PRODUKTIVE

2.1. Të dhënat themelore mbi fitimin

Statistikat themelore për të ardhurat e punëtorëve janë si më poshtë:

• Paga minimale neto për vitin 2024 është 900 BAM^[9] (rreth €460);
• Paga mesatare në qershor 2024 ishte 1,426 BAM^[10] (rreth €729);
• Nuk ka të dhëna për pagën mediane;
• Sipas rrjetit global Clean Clothes Campaign në vitin 2021 në B&H, paga e jetesës ishte 1,801 BAM (rreth €920). Duhet theksuar se për shkak të rritjes së inflacionit, paga e jetesës tani është dukshëm më e lartë, por të dhënat më të fundit për pagën e jetesës aktualisht nuk janë të disponueshme^[11];
• Nëse i bazohemi në të dhënat ekzistuese për pagën e jetesës për vitin 2021, mund të themi se raporti i pagës së jetesës me pagën minimale ishte 1:2 (paga minimale mbulonte 50% të pagës së jetesës);
• Konfederata e Sindikatave (SSRS) publikon rregullisht llogaritjet e shportës sindikale së konsumatorit, të cilat për qershor 2024 u vlerësuan të jenë 2,608 BAM (rreth €1,334). Raporti i pagës minimale me shportën sindikale të konsumatorit^[12] në qershor 2024 ishte 1:2.9 (paga minimale mbulonte 34.5% të shportës sindikale të konsumatorit);
• Paga më e lartë mesatare neto e paguar në pjesën e parë të 2024 ishte në kategorinë e veprimtarisë së financave dhe sigurimit (1,805 BAM rreth €923); pagat më të ulëta ishin në ndërtim (1,081 BAM, rreth €553) dhe në transport dhe magazinim (1,122 BAM rreth €574)^[13].

2.2. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Në fund të vitit kalendarik, Qeveria e Republikës Srpska miraton vendim për pagën minimale për vitin kalendarik pasardhës dhe e zbaton atë nga 1 janari i vitit pasardhës. Megjithëse pagat kanë shfaqur rritje statistikisht të rëndësishme në vitet e fundit, ato nuk e kanë kompensuar në mënyrë adekuate normën e inflacionit, veçanërisht në lidhje me rritjen e kostos së mallrave të konsumit.

3. ORARI I DENJË I PUNËS

3.1. Të dhënat themelore për orarin e punës

Sipas Ligjit të Punës të Republikës Srpska^[14]:

• Kohëzgjatja maksimale ligjore e orarit të punës: 40 orë pune (jashtë orarit nuk përfshihen);
• Orari mesatar i punës (të dhënat e Eurostatit për Bosnjë dhe Hercegovinën, 2024): 41.7 orë në javë^[15];
• Kohëzgjatja maksimale ligjore e punës jashtë orarit: 10 orë në javë dhe 4 orë në ditë;
• Kohëzgjatja maksimale ligjore e orarit të punës gjatë rishpërndarjes së orarit të punës: 60 orë në javë dhe 13 orë në ditë (megjithatë, orët mesatare javore të punës gjatë periudhës së rishpërndarjes nuk duhet të kalojnë 40 orë);
• Kohëzgjatja minimale e pushimit ditor: 12 orë;
• Kohëzgjatja minimale e pushimit javor: 24 orë;
• Kohëzgjatja minimale e pushimit vjetor (në ditë ose javë pune): 20 ditë pune, 4 javë pune.

3.2 Informata shtesë rreth orarit të punës

Sipas Ligjit të Punës të Republikës Srpska:

• Ekzistojnë arsye specifike për zbatimin e orëve shtesë që parashikohen me ligj (në situata të rritjes së paplanifikuar të vëllimit të punës, rikuperimit nga pasojat e motit ekstrem, dëmtimit të mjeteve dhe materialeve të punës, zjarreve, tërmeteve, epidemive dhe fatkeqësive të tjera).
• Ekzistojnë arsye specifike për shpërndarjen e kohës së punës që parashikohen me ligj, si dhe rishpërndarjen e kohës së punës (kur është e pashmangshme për shkak të natyrës së veprimtarisë).
• Koha shtesë paguhet me shkallë më të lartë (30% i shtohet pagës bazë)^[16].

3.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Është e rëndësishme të theksohet se punëdhënësit shpesh nuk respektojnë direktivat në lidhje me ofrimin e justifikimit adekuat për rishpërndarjen e orëve jashtë orarit ose të orarit të punës, ose arsyetimet e ofruara janë thjesht formulare. Java gjashtëditore e punës që zgjat 48 orë është bërë normë në shumicën e industrive prodhuese, si dhe në industritë e shitjes me pakicë, turizmit dhe industrive të tjera të shërbimeve, sepse punëdhënësit zakonisht i qasen çështjes nga një pozicion superioriteti, ndërsa punëtorët nuk kanë asnjë mënyrë për t’i realizuar të drejtat e tyre ligjore në këtë drejtim.

4. STABILITETI DHE SIGURIA NË PUNË

4.1. Informata rreth stabilitetit të punës

Sipas të dhënave jozyrtare, në Republikën Srpska 85% e njerëzve janë të punësuar në bazë të kontratave të punës me afat të pacaktuar, ndërsa rreth 15% janë të punësuar në bazë të kontratave të punës me afat të caktuar.

Kontratat e punës me afat të caktuar rregullohen sipas parimeve të mëposhtme të Ligjit të Punës:

• Kontrata e punës me afat të caktuar nuk mund të jetë më e gjatë se 24 muaj, me ose pa ndërprerje. Kontratat me afat të caktuar mbi 24 muaj lejohen në raste të jashtëzakonshme, të tilla si zëvendësimi i një punonjësi që mungon përkohësisht deri në kthimin e tyre, puna në një projekt me afat (maksimumi deri në 60 muaj) ose përmbushja e përjashtimeve të tjera të përcaktuara me ligj;
• Nëse kontrata me afat të caktuar lidhet në kundërshtim me direktivat e këtij ligji ose nëse punëmarrësi vazhdon të punojë për punëdhënësin të paktën pesë ditë pas mbarimit të kontratës, vlerësohet se marrëdhënia e punës është lidhur për afat të pacaktuar^[17].

4.2. Informata rreth sigurisë në punë

Sipas ligjit të punës, shkëputja e kontratës së punës mund të ndodhë vetëm për shkaqe të parashikuara me ligj dhe duke respektuar procedurat. Ekzistojnë dy lloje themelore të shkëputjes: shkëputja nga punëmarrësi dhe shkëputja nga punëdhënësi.

Nëse punëmarrësi për fajin e vet bën shkelje të rëndë të detyrimeve të punëmarrësit ose nëse punëmarrësi nuk respekton disiplinën në vendin e punës, punëdhënësi duhet ta njoftojë me shkrim punëmarrësin për ekzistimin e arsyeve të ndërprerjes së kontratës së punës dhe t’i japë një periudhë njoftimi prej të paktën tetë ditësh nga data e marrjes së njoftimit për të dhënë deklaratë mbi pretendimet në njoftim. Një punëdhënës mund të ndërpresë marrëdhënien e punës nëse një punonjës nuk performon më mirë ose i mungojnë aftësitë e nevojshme. Megjithatë, para përfundimit të punës, punëdhënësi duhet të lëshojë një paralajmërim me shkrim që përshkruan mangësitë specifike të performancës, të japë sugjerime për përmirësim dhe të caktojë një afat të arsyeshëm për përmirësim. Nëse punëmarrësi nuk e përmirëson punën e vet në periudhën e caktuar dhe punëdhënësi nuk mund t’i sigurojë pozitë tjetër të përshtatshme, kontrata e punës me punëmarrësin ndërpritet^[18].

Një punonjës që ka punuar për një punëdhënës për të paktën dy vjet me një kontratë të pacaktuar ka të drejtën e pagesës së largimit nëse punësimi i tij ndërpritet nga punëdhënësi. Përjashtim bëhet në rastet kur ndërprerja ka ndodhur për shkak të fajit të punëtorit. Nëse ndërprerja ndodh për arsye ekonomike ose ndryshime organizative dhe punëdhënësi nuk mund të ofrojë punësim alternativ të përshtatshëm, punonjësi ka ende të drejtën e pagesës së largimit.

Përveç kësaj, punëtorët kanë të drejtë të fillojnë procedurë për zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjeve të punës përmes Agjencisë për Zgjidhjen Paqësore të Kontesteve të Punës, dhe të fillojnë procedurë të ligjit të punës në gjykatat përkatëse në të cilat ata hedhin poshtë argumentet e punëdhënësit në lidhje me shkëputjen e kontratës së punës. Punëtorët kanë të drejtë të raportojnë sjelljen e paligjshme nga ana e punëdhënësit në Inspektoratin e Punës.^[19]

4.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Edhe pse ligji parashikon të drejtat e punëtorëve në rastin e ndërprerjes, praktika shpesh tregon se punëtorët nuk i përdorin të drejtat e tyre, qoftë për shkak të frikës për ekzistencën e tyre të përditshme, ose për shkak të mungesës së njohurive të tyre për ligjin. Shpesh ndodh që punëmarrësit, me synim të punëdhënësit, të nënshkruajnë marrëveshje që i japin fund marrëdhënies së punës në të cilën ata bien dakord për më pak të drejta se ato të garantuara me ligj, dhe në këtë mënyrë e bëjnë të pamundur më vonë realizimin e këtyre të drejtave ose çdo forme të mbrojtjes institucionale.

5. MUNDËSITË DHE TRAJTIMI I BARABARTË

5.1. Informata rreth sistemit kombëtar kundër diskriminimit

Ligji për Ndalimin e Diskriminimit u miratua në vitin 2009^[20]. Një specifikë unike është se Ligji për Ndalimin e Diskriminimit është në nivel shtetëror dhe entitetet nuk kanë ligje të veçanta që i rregullojnë këto fusha. Diskriminimi në fushën e punës rregullohet nga ky ligj, si dhe nga Ligji i Punës dhe disa ligje të tjera. Diskriminimi në përgjithësi, përfshirë diskriminimin në fushën e punës, ndalohet në bazë të çdo karakteristike personale. Ndalimi i diskriminimit zbatohet për të gjitha organet publike, si dhe për të gjithë personat fizikë dhe juridikë, në sektorin publik dhe privat, dhe në të gjitha fushat, në veçanti: në punësim, anëtarësim në organizatat profesionale, arsim, trajnim, strehim, kujdes shëndetësor, mbrojtje sociale, mallra dhe shërbime të destinuara për publikun ose publike, dhe kryerje të aktiviteteve ekonomike dhe shërbimeve publike.

Avokatit të Popullit^[21] për të Drejtat e Njeriut të Bosnjës dhe Hercegovinës merr ankesa dhe zhvillon hetime ex officio në rastet kur përcakton shkelje dhe probleme në përmbushjen e të drejtave që rezultojnë nga Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, si dhe të drejtën për punë dhe punësim.^[22]

5.2 Informata rreth sistemit kombëtar të barazisë gjinore

Ekzistojnë rregulla specifike që ndalojnë diskriminimin në bazë të detyrimeve gjinore dhe familjare, të cilat ndër të tjera ndalojnë bërjen e pyetjeve në lidhje me statusin martesor ose familjar gjatë intervistave të punësimit.

Ligji i punës parashikon pushimin e lehonisë prej një viti. Gjithashtu, nëna që e ushqen me gji fëmijën e saj deri në një vit pas kthimit në punë ka të drejtën e një pushimi gjatë orarit të punës për ushqyerjen me gji.

Baballarët nuk kanë leje të detyrueshme të atësisë, por me pëlqimin e nënës mund të marrin një pjesë të pushimit të lehonisë pas 60 ditëve fillestare. Nëse babai vendos ta bëjë këtë, nëna duhet të kthehet në punë^[23].

5.3. Informata rreth efekteve të sistemit kundër diskriminimit

Pabarazitë gjinore janë shumë të dukshme kur merret parasysh pjesëmarrja në tregun e punës. Ato manifestohen në disa aspekte – nga pjesëmarrja më e ulët e grave në tregun e punës në përgjithësi, mundësive më të vogla për punësim, deri te format e ndryshme të ndarjeve gjinore në vendet e punës. Sipas një studimi të kryer nga Qendra Gjinore – Qendra për Barazi dhe Barazi Gjinore të Republikës Srpska, 39% e grave në moshë pune janë të punësuara, që është dukshëm më pak se tek burrat, ku shkalla e punësimit është 58%. Gratë kanë më pak gjasa të jenë të vetëpunësuara ose sipërmarrëse dhe kanë më shumë gjasa të jenë të papuna ose ekonomikisht joaktive^[24].

Parimi “paga e barabartë për punë të barabartë” pranohet në Ligjin e Punës të Republikës Srpska.

5.4. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Raporti Special mbi Efektivitetin e Zgjidhjeve Ligjore për Rehabilitimin Profesional dhe Punësimin e Personave me Invaliditet në Bosnjë dhe Hercegovinë, ku Avokatët e Popullit përpiluan një raport të detajuar dhe rekomandime për institucionet të cilat janë në zinxhirin e punësimit, është një raport i veçantë i krijuar me qëllim të përcaktimit se në çfarë mase zbatohen zgjidhjet ligjore ekzistuese dhe nëse (mos)zbatimi i zgjidhjeve ligjore mund të çojë në punësim të dobët të personave me invaliditet.^[25]

6. MJEDISI I SIGURTË I PUNËS

6.1. Treguesit e ofrimit të masave adekuate për mbrojtjen dhe sigurinë e punëtorëve

Sipas të dhënave nga Ministria e Punës, Veteranëve të Luftës dhe Mbrojtjes së Personave me Invaliditet të Republikës Srpska, statistikat gjegjëse për vitin 2023 janë si më poshtë:

• numri i punëtorëve të vrarë në baza vjetore në vitin 2023 ishte 10;
• numri i lëndimeve të rënda trupore të në vitin 2023 ishte 76^[26];
• numri i punëtorëve të vrarë për 100,000 punëtorë në vitin 2023 ishte 3.4;
• numri i lëndimeve të rënda për 100,000 punëtorë në vitin 2023 ishte 26.1;
• 36 inspektorë të punës^[27] janë të angazhuar për 290,491^[28] punëtorë, që korrespondon me një inspektor për 8,069 punëtorë, ose 1.23 inspektorë të punës për 10,000 punëtorë.

6.2. Rregullimi i sistemit të shëndetit dhe sigurisë në punë

Detyrimi për të raportuar dëmtim në vendin e punës përcaktohet me nenin 53 të Ligjit për Mbrojtjen^[29] në Vendin e Punës dhe me dispozitat e Rregullores për përmbajtjen dhe mënyrën e lëshimit të formularëve për dëmtimet në vendin e punës, sëmundjet profesionale dhe sëmundjet e lidhura me punën^[30]. Punëtori ka të drejtë të refuzojë të punojë në kushtet kur siguria dhe shëndeti i tij i përgjithshëm janë në rrezik. Inspektorati i Punës mund të ndalojë punën dhe të urdhërojë punëdhënësin t’i heqë pengesat e deklaruara për sigurinë nëse nuk i ka siguruar kushtet dhe standardet minimale për mbrojtjen e punëtorëve.

Personat e siguruar të Fondit të Sigurimit Shëndetësor të Republikës Srpska të cilët janë në pushim mjekësor për shkak të lëndimeve në vendin e punës ose sëmundjeve profesionale kanë të drejtë t’i kombinojnë ditët afatshkurtra të invaliditetit në rast se autoritetet përkatëse të sigurimitë pensionit invalidor konkludojnë se trajtimi nuk ka përfunduar. Kjo do të thotë se gjatë kohëzgjatjes së pushimit mjekësor personi i siguruar ka të drejtë për dëmshpërblim në masën 100% të pagës, sepse ka të bëjë me një sëmundje profesionale ose lëndim që ka ndodhur në punë. Përveç kësaj, personi i siguruar nuk është i detyruar të paguajë edhe për të gjitha shërbimet e kujdesit shëndetësor që përdoren për ta trajtuar sëmundjen profesionale ose dëmtimin në vendin e punës.^[31]

Pushimi mjekësor i paguar është i mundur dhe kompensimi është 65% e pagës (në shumicën e rasteve) ose 100% nëse shkaku i pamundësisë për punë ka ndodhur gjatë punës, si dhe në rast të pushimit të shtatzënisë ose lehonisë. Dokumentacioni për pushimin mjekësor sigurohet nga mjeku i kujdesit parësor dhe mund të zgjasë deri në 30 ditë, pas së cilës punëmarrësi i nënshtrohet një kontrolli nga komisioni mjekësor i Fondit të Sigurimeve Shëndetësore, i cili mund ta zgjasë pushimin mjekësor për një periudhë më të gjatë kohore dhe të caktojë kontroll të ri nga komisioni. Nëse punëdhënësi dyshon për vlefshmërinë e arsyes së mungesës në punë për shkak të paaftësisë së përkohshme për të punuar nga ana e punëmarrësit – pushimi mjekësor, ai mund të paraqesë kërkesë tek autoriteti përkatës për të konfirmuar aftësitë shëndetësore të punëmarrësit, në përputhje me ligjin.^[32]

6.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Kur përcaktohet përgjegjësia për lëndimin në vendin e punës, qoftë lëndim i vogël, i madh ose vdekjeprurës, në praktikë është e vështirë të provohet përgjegjësia e punëdhënësit për lëndimet e deklaruara për shkak të kushteve joadekuate ose mbrojtjes në vendin e punës. Në procedurat gjyqësore kur punëtorët padisin punëdhënësit me kërkesë për kompensimin e dëmeve materiale ose jomateriale, punëdhënësit zakonisht nuk pranojnë kërkesa për pagesën e kompensimit të deklaruar, por i stërzgjasin këto pagesa në procedura të gjata ligjore, duke pretenduar se punëtori është kompensuar plotësisht nga fondi i sigurimit, siç parashihet në marrëveshjen kolektive.

Përveç inspektimeve të rregullta të planifikuara që kryhen në bazë të planit vjetor të punës, Inspektorati i Punës kryen inspektime emergjente në bazë të aplikimeve dhe nismave të ndjekura nga vetë punëtorët ose nga organizata të tjera. Burime të rëndësishme të këtij Inspektorati orientohen drejt inspektimeve emergjente, të cilat ndikojnë drejtpërdrejt në zbatimin e inspektimeve të planifikuara parandaluese. Raportet e marra përfshihen në planet operacionale të punës ose për shkak të natyrës së tyre urgjente, inspektorët përfshihen në vizita emergjente të paplanifikuara. Mesatarisht, sektori i Inspektoratit të Punës kryen 4,500 vizita në fushën e marrëdhënieve të punës dhe marrëdhënieve në vendin e punës çdo vit, nga të cilat 35% përmbajnë parregullsi të konfirmuara. Mesatarisht, nga numri i përgjithshëm i inspektimeve, rreth 30% janë vizita emergjente që u përgjigjen raporteve. Parregullsitë më të zakonshme lidhen me rregulloret në lidhje me organizimin dhe respektimin e masave të sigurisë në punë, zbatimin e masave parandaluese, përgatitjen e punëtorëve për punë të sigurtë dhe inspektimin e rregullt të pajisjeve dhe veglave të punës.

Numri më i madh i lëndimeve të rënda fizike ka ndodhur në fushën e ndërtimit (15 në total), pastaj në fushën e pylltarisë dhe prerjeve (12 në total), industrisë energjetike (4 në total), industrisë kimike (2 në total), pastaj aktiviteteve të tjera (43 në total). Në rastet e lëndimeve vdekjeprurëse në vendin e punës, numri më i madh ishte përsëri në ndërtim (4 në total), pasuar nga fusha të tjera (3 në total), pastaj 2 në pylltari dhe industrinë e prerjeve dhe 1 në industrinë e energjisë elektrike.^[33]

7. SIGURIA SOCIALE

7.1. Shuma adekuate e pensioneve të punëtorëve

Sipas të dhënave në dispozicion, mund të bëhen krahasimet e mëposhtme:

• Shuma minimale e pensionit në qershor 2024 është 601.35 BAM (€307.47) dhe përbën 42.86% të pagës mesatare në Republikën Srpska;
• Shuma e pensionit më të lartë në qershor në Republikën Srpska ishte 3,228,64 BAM (€1,650.78);
• Shuma mesatare e pensionit (për qershor 2024): 592,71 BAM (rreth €303.05) dhe përbën 42.26% të pagës mesatare në Republikën Srpska;^[34]
• Për mbulimin e plotë të sigurimit prej 40 vitesh pensioni mesatar në qershor 2024 ishte 884.21 BAM (€452.09) që përbën 63.06% të pagës mesatare në Republikë;
• Nuk është në dispozicion shuma e pensionit median;
• Numri i pensionistëve të punësuar është rreth 8,000^[35] (të dhëna joformale të marra nga mediat)
• Nuk ka të dhëna për numrin e të moshuarve që kanë ardhur në fund të aftësisë së tyre të punës, por që nuk kanë përmbushur kushtet për asnjë lloj pensioni.

8. DIALOGU SOCIAL, PËRFAQËSIMI I PUNËDHËNËSVE DHE PUNËTORËVE

8.1. Të dhëna themelore mbi efektet e dialogut social dhe negocimit kolektiv

Niveli i sindikalizimit të punëtorëve (niveli i anëtarësisë në sindikata) nuk përcaktohet zyrtarisht.

Shkalla e mbulimit nga marrëveshjet kolektive në nivel kombëtar është gjithashtu e panjohur.

Në nivel kombëtar ka 13 sindikata përfaqësuese që kanë krijuar statusin e përfaqësuesit sipas Ligjit të vjetër të Punës, dhe 9 sindikata përfaqësuese që kanë krijuar statusin e përfaqësuesit sipas Ligjit të Punës të vitit 2016. Janë edhe 8 shoqata punëdhënësish që kanë krijuar statusin e përfaqësuesit^[36].

8.2. Informata shtesë mbi negocimin e dialogut social

Këshilli Ekonomik-Social i Republikës Srpska është organ këshillimor trepalësh i Qeverisë së Republikës Srpska i themeluar me qëllim të inkurajimit dhe zhvillimit të dialogut social dhe koordinimit të interesave mes organizatave të punëtorëve, punëdhënësve dhe përfaqësuesve të qeverisë ekzekutive.

Dialogu social trepalësh i institucionalizuar në Republikën Srpska daton që nga viti 1997 dhe rregullohet me Marrëveshjen e partnerëve socialë dhe Qeverisë së Republikës Srpska (“Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska” nr. 30/97). Nëpërmjet Ligjit të Punës (“Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska” nr. 38/00) Këshilli nxjerr bazë ligjore. Një Ligj i veçantë për Këshillin Ekonomik-Social (“Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska”, nr. 110/08) i miratuar si “lex specialis” i dakorduar nga përfaqësuesit e punëtorëve dhe punëdhënësve, paraqet një hap shtesë në drejtim të përcaktimit të kornizave brenda të cilave mund të veprojnë institucionet për dialog social. Ligji për ndryshimet dhe përditësimet e Ligjit për Këshillin Ekonomik-Social (“Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska”, nr. 91/16) bëri të mundur që sindikatat e shumta përfaqësuese dhe punëdhënësit të marrin pjesë në punën e Këshillit në nivel republike, si dhe në formimin e këshillave ekonomiko-socialë në nivel komunal. Përveç përgjegjësive të përcaktuara me Ligjin për Këshillin Ekonomik-Social, nga zbatimi i Ligjit të ri të Punës (“Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska,” nr. 1/16) janë përcaktuar përgjegjësi shtesë në lidhje me të drejtat individuale dhe kolektive nga marrëdhënia e punës. Në fushën e marrëdhënieve individuale të punës, Këshilli Ekonomik-Social i paraqet qeverisë së Republikës Srpska për konfirmim:

• Vendimin e sugjeruar për nivelin e pagës minimale në tremujorin e fundit për vitin pasardhës,
• Vendimin e sugjeruar për nivelin e kostos së punës për rajonin, fushën ose degën dhe
• Vendimin e sugjeruar për rritjen e pagave në bazë të kushteve të tjera, përveç punës së shkuar, nivelin e ndihmës për punëtorin dhe familjen e tij në rast vdekjeje ose sëmundjeje dhe nivelin e të ardhurave të tjera ndihmëse përmes marrëdhënies së punës.

Kompetencat nga fusha e marrëveshjeve kolektive të punës përfshijnë dhënien e mendimit të Ministrisë së Punës, Veteranëve të Luftës dhe Mbrojtjes së Personave me Invaliditet të Republikës Srpska në lidhje me zgjerimin e juridiksionit të një fushe ose dege të marrëveshjes kolektive për punëdhënësit që nuk janë anëtarë të shoqatave përfaqësuese të punëdhënësve.^[37]

Në bazë të neneve 156, 160, dhe 161 të Ligjit të Punës, Qeveria e Republikës Srpska, sindikata përfaqësuese e shumicës – Konfederata e Sindikatave të Republikës Srpska në emër të punëtorëve dhe shoqata përfaqësuese e shumicës së punëdhënësve – Bashkimi i Punëdhënësve në emër të punëdhënësve lidhin një Marrëveshje të Përgjithshme Kolektive (botuar në “Gazeta Zyrtare e RS,” nr. 40, 11.5.2010). Kjo marrëveshje kolektive pushoi së qeni e vlefshme me zbatimin e Ligjit të ri të Punës në vitin 2016 dhe deri më sot nuk është arritur asnjë marrëveshje e re kolektive.

Konfederata e Sindikatave të Republikës Srpska është organizata më e madhe ombrellë në Republikën Srpska dhe është anëtare e Konfederatës Ndërkombëtare të Sindikatave, organizata më e madhe sindikale ndërkombëtare që përfaqëson të drejtat e punëtorëve në të gjithë botën^[38].

Punëdhënësit e huaj përjashtohen nga procesi i negocimit kolektiv dhe nuk janë anëtarë të shoqatave përfaqësuese të punëdhënësve. Së këndejmi, është e rëndësishme të theksohet se punëdhënësit e huaj nuk përjashtohen ligjërisht nga procesi i negocimit kolektiv, por se nuk ka interes nga punëdhënësit e huaj për të marrë pjesë në shoqatat e punëdhënësve.

8.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Organizimi i sindikatave në sektorin privat është shumë i rrallë, pothuajse aspak i pranishëm, duke qenë se punëdhënësit përdorin masa të ndryshme represive për ta bërë të pamundur që punëtorët të organizojnë sindikatë, ose për ta bërë të pamundur që të ekzistojë ndonjë sindikatë. Kjo sjellje nuk është e sanksionuar në mënyrë adekuate nga organet përkatëse shtetërore. Organizimi i sindikatave është më i përfaqësuar në institucionet publike dhe organet shtetërore, dhe negocimet kolektive zakonisht bëhen vetëm në nivelin më të ulët (me punëdhënës individualë) dhe me rezultate të dobëta që varen ekskluzivisht nga interesat e shtetit në rezultatin përfundimtar të negociatave.

Production of this document was supported by Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe with funds of the German Federal Foreign Office. This publication or parts of it can be used by others for free as long as they provide a proper reference to the original publication. The content of the publication is the sole responsibility of the Centre for the Politics of Emancipation and does not necessarily reflect a position of RLS.

^[1] Ligji i Punës (Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska, no. 55/07 – consolidated text).

^[2] Anketa e Fuqisë Punëtore Mars 2024: https://www.rzs.rs.ba/static/uploads/saopstenja/anketa_o_radnoj_snazi/2024/ARS_I_2024.pdf, faqe 1.

^[3]Popullsia në moshë pune përfshin të gjithë personat e moshës nga 15 deri në 89 vjeç.

^[4]Raporti i Komisionit për Parlamentin Evropian, Këshillin, Komitetin Ekonomik dhe Social Evropian dhe Komitetin Evropian të Rajoneve, Raport mbi Politikën e Zgjerimit të BE-së 2023. https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/documents/2023/Izvje%C5%A1taj%20o%20Bosni%20i%20Hercegovini%20za%202023.%20%20-%20BHS%20prijevod%20%28002%29.pdf , faqe 102

^[5] Papunësia llogaritet për popullsinë nga 15 deri në 74 vjeç. Anketa e Fuqisë Punëtore, Mars 2024: https://www.rzs.rs.ba/static/uploads/saopstenja/anketa_o_radnoj_snazi/2024/ARS_I_2024.pdf, page 2.

^[6] Të dhënat përfshijnë të punësuarit në kompani, kooperativa, institucione dhe forma të tjera të organizimit të subjekteve afariste, selitë e të cilëve janë në Republikën Srpska, ata të punësuar në njësitë e subjekteve afariste selia e të cilave nuk është në Republikën Srpska, sipërmarrësit dhe ata të punësuar nga sipërmarrësit. Të dhënat nuk përfshijnë të punësuarit: në mbrojtje, në ferma bujqësore familjare, në organizata ndërkombëtare, në njësi biznesi jashtë Republikës Srpska ose në degë jashtë vendit. Një pjesë e të dhënave për numrin e përgjithshëm të personave të punësuar në Republikën Srpska janë marrë përmes përpunimit statistikor të të dhënave të marra nga burimet administrative, Administrata Tatimore e Republikës Srpska.

^[7] Instituti për Statistika i Republikës Srpska Mars 2024. Shih: https://www.rzs.rs.ba/front/article/6596/

^[8] Anketa e Fuqisë Punëtore Mars 2024: https://www.rzs.rs.ba/static/uploads/saopstenja/anketa_o_radnoj_snazi/2024/ARS_I_2024.pdf, page 2.

^[9]Vendimi për pagën minimale në Republikën Srpska në vitin 2024 (“Gazeta zyrtare RS nr. 114/23)

^[10] Instituti për Statistika i Republikës Srpska, Qershor 2024. Shih: https://www.rzs.rs.ba/front/article/6604/

^[11] Kalkulimet për pagën e jetesës (2021) sipas Clean Clothes Campaign: https://cleanclothes.org/campaigns/europe-floor-wage

^[12] Shporta sindikale e konsumatorit përfshin shpenzimet për: ushqimin, strehimin dhe shërbimet komunale, mirëmbajtjen e vazhdueshme të amvisërive, veshjet dhe këpucët, higjienën dhe shëndetin, transportin, arsimin dhe kulturën. Shihni: https://savezsindikatars.org/sindikalna-potrosacka-korpa-za-jun-2024-godine-260835km-pregled-troskova

^[13]Raport mbi statistikat e punës, pagat mesatare të personave të punësuar, Qershor 2024, https://www.rzs.rs.ba/static/uploads/saopstenja/rad/mesecna_saopstenja/2024/Rad_Jun_2024.pdf, faqe 2.

^[14]Ligji i Punës (“Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska” nr: 1/16 dhe 66/18, 91/21 – Vendimi i Gjykatës Kushtetuese, 119/21 I 39/24)

^[15]Eurostat, të dhëna zyrtare. – shikuar në https://www.klix.ba/biznis/privreda/eurostat-istrazivanje-gradjani-bih-u-prosjeku-rade-41-4-sata-sedmicno/240530108. Të dhënat ekzistojnë vetëm për Bosnjën dhe Hercegovinën, ndërsa nuk ka të dhëna, madje as nga burime zyrtare, për entitetet (Republikën Srpska dhe Federatën e Bosnjës dhe Hercegovinës)

^[16]Marrëveshje e përgjithshme kolektive (Botuar në “Gazeta Zyrtare RS” nr. 40, 11 maj 2010).

^[17]Ligji i Punës, neni 39.

^[18]Ligji i Punës, neni 181 në lidhje me nenin 179. Seksioni 1

^[19]Ligji për Inspektimet e Republikës Srpska (“Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska, nr. 18/20)

^[20]Gazeta Zyrtare e Bosnjës dhe Hercegovinës numër 59/09

^[21] Shih: https://www.ombudsmen.gov.ba/Default.aspx?id=19&lang=BS#

^[22] Shih: https://www.ombudsmen.gov.ba/Novost.aspx?newsid=1492&lang=HR

^[23] Demaskimi i pabarazisë në vendin e punës në Bosnje dhe Hercegovinë: Një analizë krahasuese e mekanizmave të raportimit të hendekut gjinor: https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2023-08/razotkrivanje_neravnopravnosti_u_radnom_okruzenju_u_bosni_i_hercegovini_komparativna_analiza_mehanizama_izvjestavanja_o_rodnom_jazu_u_platama_0.pdf, faqe 50-51.

^[24] Barazia gjinore në hulumtimin e Republikës Srpska mbi opinionin publik, https://www.vladars.net/sr-SP-Cyrl/Vlada/centri/gendercentarrs/Documents/Rodna%20ravnopravnost%20u%20Republici%20Srpskoj%20-%20Istrazivanje%20javnog%20mnjenja_195070610.pdf, faqe 9

^[25]Raport i veçantë mbi efektivitetin e zgjidhjeve ligjore për rehabilitimin profesional dhe punësimin e personave me invaliditet në Bosnjë dhe Hercegovinë, https://www.ombudsmen.gov.ba/documents/obmudsmen_doc2021072208592983cro.pdf, faqe 78

^[26]Statistikat e marra nga Ministria e Punës, Veteranëve të Luftës dhe Mbrojtjes së Personave me Invaliditet të Republikës Srpska, në bazë të Ligjit për Lirinë e Qasjes në Informata, “Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska,” nr. 20/01

^[27]Të dhënat e marra nga Administrata e Republikës për Çështjet e Inspektimit, në bazë të Ligjit për Lirinë e Qasjes në Informata

^[28]Pagat e punësimit dhe papunësia, Buletini statistikor i Institutit të Statistikave të Republikës Srpska, https://www.rzs.rs.ba/static/uploads/bilteni/rad/BiltenStatistike_Plata_Zaposlenosti_i_Nezaposlenosti_2024_WEB.pdf, faqe 13

^[29]Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska nr. 1/08 dhe 13/10

^[30]Gazeta Zyrtare e Republikës Srpska nr. 66/08.

31 Shih: https://www.zdravstvo-srpske.org/novosti/omoguceno-povezivanje-bolovanja-za-povrede-na-radu-i-profesionalna-obol-enja.html 

^[32]Neni 119, Seksioni 5 i Ligjit të Punës

^[33]Në kategorinë e fushave të tjera përfshihen aktivitetet si tregtia, turizmi, kultura, arsimi, shërbimet dhe të tjera, informatat e marra nga Administrata e Republikës për Çështjet e Inspektimit.

^[34] Informatat nga faqja e Fondit të Sigurimit Pensional dhe Invalidor: https://www.fondpiors.org/2024/07/08/%D0%BF% D0%B5%D0% BD%D0%B7% D0% B8%D1%98% D0% B0-% D0% B7%B0%D0-%D1%98%D1%83% BD0%?lng=lat

^[35]Në Srpska punojnë mbi 8,000 pensionistë, dhe më i moshuari është 95 vjeç, https://www.capital.ba/u-srpskoj-radi-vise-od-8-000-penzionera-najstariji-ima-95-godina/,

^[36]Lista e sindikatave dhe shoqatave të punëdhënësve që kanë krijuar statusin e përfaqësuesit në nivel republike, zone, fushe ose dege, https://vladars.rs/sr-SP-Cyrl/Vlada/Ministarstva/mpb/DJEL/Pages/Reprezentativnost.aspx, faqe 4 dhe 5.

^[37]Shih:  https://ekosocrs.org/%d0%be-%d0%bd%d0%b0%d0%bc%d0%b0/

^[38]Shih:  https://savezsindikatars.org/o-nama/