Kosova

TREGUESIT E CILËSISË SË TË DREJTAVE TË PUNËTORËVE

Artan Mustafa

1. MUNDËSITË E PUNËSIMIT

1.1 Bazat ligjore të të drejtave të punëtorëve

Ligji kryesor për të drejtat e punëtorëve është Ligji i Punës^[1], i cili hyri në fuqi në dhjetor të vitit 2010. Ligji është bazuar në masë të madhe në një rregullore për punën thelbësore (nr. 2001/27), të hartuar nga Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë në vitin 2001. Në procesin e miratimit të ligjit janë konsultuar edhe sindikatat, megjithëse ky konsultim ishte relativisht sipërfaqësor dhe këshilli zyrtar trepalësh ende nuk ishte formuar.

Gjatë periudhës 2015-2017, ishte në fuqi një Marrëveshje e Përgjithshme Kolektive – e bashkënënshkruar nga qeveria, sindikatat dhe oda ekonomike – dhe përmirësoi disa dimensione të të drejtave të punës në krahasim me ligjin. Megjithatë, në vitin 2017, oda ekonomike u tërhoq nga marrëveshja dhe nuk është arritur asnjë marrëveshje e re e përgjithshme kolektive.

Në vitin 2018, Ministria (e atëhershme) e Punës dhe Mirëqenies Sociale nisi një koncept dokument për një ligj të përditësuar për punën i cili u nxor për konsultim publik^[2]. Më vonë, qeveria e parë me prirje të majtë (2021-2025) gjithashtu u zotua ta rishikojë kornizën ligjore të punës^[3]. Megjithatë, në të dyja rastet, reforma nuk arriti të ecë përpara.

Legjislacioni përkatës shtesë përfshin Ligjin për Grevat dhe Ligjin për Agjencinë e Punësimit.

1.2. Situata e përgjithshme në tregun e punës

Sipas rezultateve më të fundit vjetore të Anketës së Fuqisë Punëtore të publikuar nga Agjencia e Statistikave të Kosovës, kështu ishte situata e përgjithshme në tregun e punës në vitin 2023^[4]:

• shkalla e aktivitetit ishte 40.7%;
• shkalla e punësimit ishte 36.3%;
• shkalla e papunësisë ishte 10.9%;
• numri i përgjithshëm i punëtorëve ishte 425,499;
• pjesa më e madhe e punëtorëve ishte në sektorin e tregtisë dhe ndreqjes së makinave (vetura dhe motoçikleta) (20%), ndërtim (11.8%), arsim (9.9%), prodhim (9.2%) dhe administratë shtetërore (8.3%).

Ka punësim të theksuar joformal, por nuk ka statistika të fundit zyrtare për këtë. Sipas një raporti të mëparshëm (2017) të Bankës Botërore, deri në 35% e të punësuarve në Kosovë ishin në sektorin e punës së padeklaruar^[5].

1.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Ka pasur rënie të theksuar të papunësisë në vitet e fundit; për shembull, shkalla zyrtare e papunësisë ishte 20.1% në 2021 (krahasuar me 10.9% në 2023), që do të thotë se papunësia ra me 9.2 pikë përqindjeje brenda dy viteve. Ndërsa disa stimuj të fundit të formalizimit dhe punësimit – në formën e subvencioneve (të pjesshme) për kontributet e kursimit pensional dhe pagave – kanë pasur ndikim, shkaku kryesor i rënies së papunësisë është largimi masiv i popullsisë në moshë pune (p.sh., për rreth 33,000 në vitin 2022 krahasuar me vitin 2021)^[6].

Shkalla e papunësisë së të rinjve (mes moshës 15 dhe 24 vjeç) mbetet e lartë (17.3% në 2023), por ka rënë në mënyrë të ngjashme në vitet e fundit (krahasuar, për shembull, me 38% në vitin 2021). Një stimul qeveritar për punësimin e të rinjve (i quajtur “Superpuna”) i lansuar në shkurt të vitit 2023, mund të ketë pasur ndikim pozitiv drejt këtij rezultati^[7].

2. FFITIMI ADEKUAT DHE PUNA PRODUKTIVE

2.1. Të dhënat themelore mbi fitimin

Bazuar në të dhënat më të fundit në dispozicion:

• paga minimale (neto) u bë €342 në muaj në fund të gushtit 2024^[8];
• paga mesatare (neto) ishte €446 në muaj në vitin 2022^[9];
• sipas një llogaritjeje të pavarur (që përdorte të dhënat e ASK-së për AFP-në), paga mediane (neto) ishte €268 në muaj në vitin 2020^[10] (gjatë të njëjtit vit, paga mesatare mujore ishte €374);
• paga minimale neto mbulonte rreth 47,5% të pagës së jetesës (€720) për një të rritur të vetëm në krahasim me një llogaritje të pavarur të pagës së jetesës të shkurtit 2024 (e cila përdorte të dhënat e Anketës së Buxhetit të Familjes dhe Indeksit të Çmimeve të Konsumit të ASK-së)^[11];
• paga e jetesës për një familje me dy të rritur dhe dy fëmijë llogaritet në €1,152, dhe paga minimale mbulon 29.68% të pagës së jetesës së llogaritur për një familje^[12];
• paga mediane mujore neto në shkurt 2024 në administratën publike ishte €561, ndërsa paga mesatare mujore neto në shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar në sektorin privat ishte €372^[13];
• fitimet më të larta mediane neto ishin në ndërmarrjet publike (€608); fitimet më të ulëta ishin në bizneset individuale (€231)^[14].

2.2. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Që kur u përcaktua për herë të parë në vitin 2011 (€161 neto në muaj), paga minimale nuk ishte rritur për 13 vjet. Kur rritja (në €262.8 neto në muaj) u shtye më në fund përpara në verën e vitit 2023, ajo nuk arriti të zbatohej për rreth një vit sepse qeveria propozoi ta ndajë pagën minimale nga një numër përfitimesh të veçanta sociale, sidomos përfitimet e paguara për veteranët e luftës^[15]. Partitë opozitare e sfiduan këtë ndarje në Gjykatën Kushtetuese, e cila përfundimisht lejoi rritjen e pagës minimale pa rritjen e shkallës së përfitimeve sociale në fjalë^[16]. Më pas, në fund të gushtit 2024, qeveria rriti pagën minimale në €342 neto në muaj. Megjithëse rritja e pagës minimale ishte mjaft domethënëse, pika e dobët e pagës së re minimale mbetet mungesa e një formule të qartë dhe transparente për mënyrën e llogaritjes së saj. Gjithashtu nuk ekziston ndonjë mekanizëm automatik i rregullimit të pagës minimale në raport me ndryshimin e shkallëve të fitimit në tregun e punës. Përtej këtyre mangësive, në praktikë, shumë punëdhënës në sektorin privat paguajnë më pak se paga minimale^[17].

3. ORARI I DENJË I PUNËS

3.1. Të dhënat themelore për orarin e punës

Sipas Ligjit të Punës:

• kohëzgjatja maksimale ligjore e punës me kohë të plotë është 40 orë pune (nuk ka tregues të Eurostatit për orarin e punës në Kosovë);
• kohëzgjatja maksimale ligjore e punës jashtë orarit është 4 orë në ditë dhe 8 orë në javë;
• nuk ka definicione specifike për kohëzgjatjen maksimale ligjore të orarit të punës në rishpërndarjen e kohës së punës, por rishpërndarja lejohet me ligj;
• minimumi i orëve të pushimit ditor: 12 orë;
• minimumi i orëve të pushimit javor: 24 orë (pushim i pandërprerë);
• kohëzgjatja minimale e pushimit vjetor: 4 javë pune (ditët nuk përcaktohen me ligj, por kuptohen se janë 20 ditë pune).

3.2 Informata shtesë rreth orarit të punës

Ligji i Punës rregullon se:

• ka arsye specifike për një kohëzgjatje më të madhe të orëve të punës përtej 48 orëve në javë (p.sh., në rast të fuqisë madhore, punës për parandalimin e aksidenteve ose punës vullnetare me pagesë);
• orari maksimal i punës për personat e punësuar nën 18 vjeç është 30 orë në javë;
• orari i punës në ndërrimet e natës nuk lejohet për personat e punësuar nën 18 vjeç ose shtatzënat e punësuara.
• Orët shtesë nuk paguhen me normë të rritur.

3.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Një hendek i theksuar në ligj është mungesa e qartësisë se si llogaritet orari i punës dhe koha e pushimit për punëtorët jostandardë.

4. STABILITETI DHE SIGURIA NË PUNË

4.1. Informata rreth stabilitetit të punës

Sipas të dhënave të Agjencisë së Statistikave të Kosovës për tremujorin e tretë të vitit 2023^[18], 40.7% e punëtorëve në Kosovë ishin me kontrata të përhershme, ndërsa 50.4% e tyre ishin me kontratë pune me afat të caktuar. Nuk ka të dhëna të ASK-së ose Eurostatit për punëtorët e përkohshëm të agjencive në Kosovë. Numri maksimal i punëtorëve të huaj formalë në Kosovë në vitin 2022 ishte më pak se 3,000^[19].

Rregullimi i kontratave me afat të caktuar me Ligjin e Punës:

• kohëzgjatja maksimale e kontratës është 10 vjet;
• nuk ka mundësi të lidhjes së një kontrate me afat të caktuar pa arsye të veçantë (të parashikuar me ligj);
• ekziston mundësia e zgjatjes së kontratës me afat të caktuar, por nëse ajo zgjatet në më shumë se 10 vjet kumulative, kontrata konsiderohet e përhershme; nuk ka numër maksimal të kontratave të njëpasnjëshme të përcaktuara me ligj.

4.2. Informata rreth sigurisë në punë

• Arsyet e ndërprerjes së kontratës përcaktohen me Ligjin e Punës;
• procedura e ndërprerjes së kontratës parashikohet si për punëdhënësin ashtu edhe për punëmarrësin;
• periudha e njoftimit në rastet e ndërprerjes nga punëdhënësi:

1. kontratat e përhershme: 30 ditë kalendarike për ata që janë në punë nga gjashtë muaj deri në dy vjet; 45 ditë kalendarike për ata që janë në punë për më shumë se dy deri në dhjetë vjet; 60 ditë kalendarike për ata që janë në punë për më shumë se dhjetë vjet.
2. kontratat me afat të caktuar: 30 ditë kalendarike.

• Në rastet e përsëritjes së sjelljes jo të duhur dhe performancës jo të kënaqshme pavarësisht paralajmërimeve paraprake me shkrim, kontratat mund të ndërpriten pa paralajmërim.
• periudha e njoftimit në rastet e ndërprerjes nga punëmarrësi:

1. kontratat e përhershme: 30 ditë kalendarike.
2. Kontratat me afat të caktuar: 15 ditë kalendarike;

• në rastet kur punëdhënësi bën shkelje të detyrimeve, kontrata mund të ndërpritet nga punëmarrësi pa njoftim;
• pagesa e largimit nga puna ofrohet vetëm me rastin e largimeve kolektive nga puna; shuma e pagës së pushimit nga puna përcaktohet me Ligjin e Punës dhe varet nga vitet e punësimit, duke filluar nga një kompensim në shumën e pagës së një muaji (për dy vjet në punë) deri në një shumë me vlerë shtatë muaj pagë (për ata me 30 ose më shumë vjet në punë). Pagesa e largimit nga puna u ofrohet vetëm atyre që janë me kontrata të përhershme;
• nuk ka të drejta të tjera për punëtorët në rastet e ndërprerjes së kontratës nga punëdhënësi, përveç rasteve të ndërprerjes së paligjshme, të cilat më pas mund të kundërshtohen në gjykatë. Gjykata mund të urdhërojë rikthimin e punëmarrësit në punë ose mund të urdhërojë kompensim financiar që nuk mund të jetë më i ulët se dyfishi i shumës së pagesës së largimit nga puna (shih paragrafin e mësipërm);
• në Kosovë nuk ka sigurim të papunësisë.

4.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Në të gjitha statistikat tremujore dhe vjetore para TM3 2023, pjesa e kontratave me afat të caktuar ka qenë (shumë) më e madhe. Punëtorët e sektorit publik përbëjnë pjesë të konsiderueshme të atyre me kontrata të përhershme, të cilat më pas mbrohen më mirë me ligj (p.sh., rasti i pagesës së largimit nga puna, periudha e njoftimit, etj.). Nga ana tjetër, ata që punojnë në tregun privat kryesisht janë me kontrata me afat të caktuar ose me kontrata mbi vepër ose punojnë pa kontratë pune. Sipas ASK-së, në TM3 2023, numri i personave pa kontrata pune ka qenë 8.9%.

Kosova është i vetmi vend në Ballkanin Perëndimor që nuk ka program të sigurimit të papunësisë. Ky hendek si dhe dominimi i kontratave me afat të caktuar i bën punëtorët shumë më të brishtë në krahasim me vendet e tjera, pasi ata duhet të mbështeten në mjetet private dhe familjare për ta përballuar papunësinë. Gjatë pandemisë COVID-19, mungesa e programit për mbrojtjen nga papunësia rezultoi me një mangësi masive në sistemin e sigurimit social pasi vendi nuk arriti t’u ofrojë mbrojtje efikase atyre që humbin vendet e punës për shkak të pandemisë^[20].

5. MUNDËSITË DHE TRAJTIMI I BARABARTË

5.1. Informata rreth sistemit kombëtar kundër diskriminimit

Diskriminimi në punësim dhe në punë ndalohet me ligjin për mbrojtjen nga diskriminimi^[21]; po ashtu, diskriminimi ndalohet me një ligj specifik (neni 5) që targeton personat me invaliditet^[22], me një ligj specifik për barazinë gjinore (neni 15)^[23] dhe me ligjin e përgjithshëm për punën (neni 5). Diskriminimi është i ndaluar në avancim në karrierë, trajnim si dhe në procesin e pushimit nga puna. Sa i përket karakteristikave personale, ndalimi i diskriminimit nga ky organ legjislativ përfshin, ndër të tjera, diskriminimin në bazë të gjinisë, fesë, moshës, invaliditetit, statusit familjar, mendimit politik, origjinës shoqërore, gjuhës së folur, racës, ngjyrës, etj. Ankesat kundër diskriminimit mund të paraqiten pranë Zyrës së Avokatit të Popullit. Nuk ka procedura specifike për paraqitjen e ankesave për diskriminim para gjykatës. Megjithatë, në realitet, diskriminimi dhe perceptimi i diskriminimit në punë janë të pranishëm, sidomos brenda dimensioneve si invaliditeti, përkatësia etnike dhe gjinia^[24].

5.2 Informata rreth sistemit kombëtar të barazisë gjinore

Ndalimi i diskriminimit me bazë gjinore rregullohet me ligjin specifik për barazinë gjinore dhe legjislacionin e përgjithshëm të përmendur më sipër për punën dhe ndalimin e diskriminimit. Çështjet e statusit martesor dhe familjar në një intervistë pune nuk ndalohen tekstualisht, por diskriminimi i bazuar në kritere të tilla është i ndaluar në specifikisht. Me anë të Ligjit të Punës, punëdhënësit i ndalohet ndërprerja e kontratës së shtatzënës gjatë shtatzënisë, gjatë pushimit të lehonisë dhe gjatë mungesës në punë për shkak të kujdesit të veçantë për fëmijën. Baballarët kanë të drejtë vetëm për dy ditë pushimi prindëror (të financuar nga punëdhënësit) në rast të lindjes së fëmijës.

5.3. Informata rreth efekteve të sistemit kundër diskriminimit

Duke u mbështetur në rezultatet e Anketës së Fuqisë Punëtore të Agjencisë së Statistikave të Kosovës në vitin 2023:

• hendeku gjinor në shkallën e aktivitetit ishte 33,6 pikë përqindjeje (pp)^[25];
• hendeku gjinor në shkallën e punësimit ishte gjithashtu 33,6 pp.

Parimi i “pagës së barabartë për punën me vlerë të barabartë” përfshihet në Ligjin e Punës (neni 55, paragrafi 3). Statistikat zyrtare vjetore mbi pagat nuk përfshijnë informata mbi hendekun gjinor të pagave. Megjithatë, një përafrim i ngushtë (për ata në sektorin formal) mund të nxirret nga kontributet e detyrueshme të kursimit pensional (10% e pagave bruto). Bazuar në këto të dhëna, hendeku gjinor i pagave për të punësuarit ishte 18.3% në vitin 2023^[26]. Hendeku gjinor i pagave mes të vetëpunësuarve ishte më i madh (25.5%)^[27]. Ka shumë të ngjarë që hendeku gjinor i pagave do të kishte qenë më i madh pa një pjesë të madhe të grave të punësuara që punojnë në sektorin publik.

5.4. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Disa tipare të dobëta të sistemit të sigurimit social kontribojnë në shkallë të ulëta të aktivitetit dhe punësimit, si dhe në përjashtimin social, siç janë veçoritë e gjinisë, moshës dhe invaliditetit.

Për shembull, bazuar në Ligjin e Punës, periudha më e gjatë nëntëmujore e pushimit të lehonisë të paguar për gratë e punësuara (gjashtë muaj) merret përsipër nga punëdhënësit dhe nuk menaxhohet nga një institucion tipik solidarist i sigurimeve shoqërore. Kjo, praktikisht, i shkurajon punëdhënësit të punësojnë gra të reja duke e ditur se ka të ngjarë të lindin.

Kryesisht në mungesë të institucioneve publike, vetëm rreth 7% e fëmijëve nën moshën 6-vjeçare marrin shërbimet e edukimit dhe kujdesit në fëmijërinë e hershme, gjë që përsëri kontribon në boshllëqe të mëdha gjinore në punësim dhe aktivitet^[28].

Përveç kësaj, shumica e përfitimeve të invaliditetit të paguara nga taksat (që nuk targetojnë invalidët e luftës) praktikisht anulohen kur personi merr të ardhura nga punësimi, gjë që në mënyrë të ngjashme shkurajon punësimin e personave me invaliditet. Asistenca Sociale (e ardhura minimale) anulohet gjithashtu me çdo të ardhur nga tregu i punës.

6. MJEDISI I SIGURTË I PUNËS

6.1. Treguesit e ofrimit të masave adekuate për mbrojtjen dhe sigurinë e punëtorëve

Sipas statistikave zyrtare të Inspektoratit të Punës, këto janë të dhënat relevante:

• numri i punëtorëve të vrarë në bazë vjetore në vitin 2022 ishte 15^[29];
• numri i punëtorëve me lëndime trupore në vitin 2022 ishte 379^[30];
• numri i punëtorëve të vrarë për 100,000 punëtorë në vitin 2022 ishte 3,7;
• numri i punëtorëve me lëndime trupore për 100,000 punëtorë në vitin 2022 ishte 93.8;
• gjithsej 37 inspektorë të punës^[31] ishin të angazhuar në inspektime, që është e barabartë me një inspektor pune për çdo 10,913 punëtorë, ose rreth 0,91 inspektorë të punës për 10,000 punëtorë.

Punëtorët kanë të drejtë për 20 ditë pushim mjekësor në vit me kompensim (duke zëvendësuar 100% të të ardhurave paraprake) në rastet e sëmundjes së përgjithshme dhe maksimumi 90 ditë pushim (duke zëvendësuar 70% të të ardhurave paraprake) për shkak të sëmundjes profesionale, me sigurimin e dokumentacionit mjekësor. Pushimi mjekësor kompensohet nga punëdhënësit. Meqenëse kjo e drejtë nuk menaxhohet nga një institucion publik i sigurimeve, nuk janë publikuar kurrë statistika të unifikuara për përdorimin e këtyre të drejtave apo koston e tyre^[32].

6.2. Rregullimi i sistemit të shëndetit dhe sigurisë në punë

Standardet e përgjithshme të sigurisë dhe shëndetit në punë rregullohen nga ligji^[33] dhe rregulloret e tjera specifike që rrjedhin nga ky ligj. Punëmarrësit mund të refuzojnë të punojnë pasi ta njoftojnë punëdhënësin, punëtorët e ngarkuar për sigurinë, dhe përfaqësuesit e punëtorëve, për shkak të rreziqeve kërcënuese, deri në largimin e këtyre rreziqeve. Inspektorati i Punës mund të urdhërojë ndërprerjen e përkohshme të punës në një vend pune, njësi ose subjekt nëse vlerësohet se kushtet e punës përbëjnë kërcënim serioz për sigurinë dhe shëndetin derisa këto kërcënime të largohen. Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO), legjislacioni i Kosovës për shëndetin dhe sigurinë në punë është përgjithësisht drejt pajtueshmërisë me direktivat e KE-së, edhe pse me boshllëqe të mëdha; megjithatë, ILO-ja është më kritike karshi zbatimit të Kosovës^[34].

Në të vërtetë, ekziston shkallë e lartë e vdekjeve dhe lëndimeve trupore, siç tregohet më lart, të cilat shkaktohen nga zbatimi i dobët i rregullave të sigurisë dhe shëndetit në punë; shpesh, këta punëtorë janë në sektorin joformal^[35]. Nga monitorimi i inspektimeve të Inspektoratit të Punës nga Qendra për Politika dhe Avokim rezultoi se në një numër të konsiderueshëm rastesh inspektimi, inspektorët nuk kanë kërkuar prova si kontrolle mjekësore, trajnime për përdorimin e makinave në punë, posedim të pajisjeve mbrojtëse, vlerësime të sigurisë nga punëdhënësit, të dhëna për aksidentet në punë, etj, siç kërkohet me legjislacion^[36]. Sipas ILO-së, përveç problemeve të tjera, mungojnë tërësisht mjetet statistikore për monitorimin e treguesve të shëndetit dhe sigurisë në punë dhe sistemet e sigurisë, dhe sistemi për raportimin e aksidenteve dhe sëmundjeve në punë nuk funksionon.

6.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Kur punëtorët janë të sëmurë për një periudhë më të gjatë kohore (më tepër se 20 ditë sëmundje tjetër ose më shumë se 90 ditë në rast të sëmundjes nga puna), ata mund të klasifikohen vetëm për një pension invaliditeti të paguar nga taksat në vlerë prej €100, në varësi të invaliditetit të përhershëm të dëshmuar nga ana mjekësore. Shumë punëtorë në sektorë më të prirur ndaj rrezikut përfundojnë të lënduar për më shumë se 90 ditë, por nuk janë në gjendje ta dëshmojnë invaliditetin e përhershëm^[37]. Ky është një tjetër boshllëk i madh në sistemin aktual që në fund të fundit privatizon rrezikun e punëtorëve për sëmundje afatgjata^[38].

7. SIGURIA SOCIALE

7.1. Shuma adekuate e pensioneve të punëtorëve

Bazuar në të dhënat ekzistuese:

• shuma e pensionit minimal ishte €100 neto në korrik 2024^[39];
• shuma mesatare neto e pensionit ishte €140^[40];
• shuma e pensionit median nuk është në dispozicion;
• pensioni minimal neto arriti në 13.8% të pagës neto të jetesës llogaritur për një të rritur beqar/e dhe vetëm 8.7% e pagës së jetesës së llogaritur për një familje, ndërsa pensioni mesatar neto arrinë në 19.4% të pagës neto të jetesës llogaritur për një të rritur beqar/e dhe vetëm 12.2% e pagës së jetesës së llogaritur për një familje^[41];
• numri i pensionistëve të punësuar në korrik 2023 ishte 1,511^[42]; megjithatë, shumë pensionistë të tjerë punojnë në tregun joformal të punës pasi, me disa përjashtime specifike (në arsim dhe aktivitet politik), puna formale nuk lejohet pas moshës 65 vjeç;
• punëtorët nuk mund të dalin në pension para moshës 65 vjeç;
• çdo qytetar rezident i Kosovës që mbush moshën 65 vjeç ka të drejtën e pensionit bazë (minimal).

7.2. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Pensioni bazë universal (minimal), i paguar nga taksat, u jepet të gjithë shtetasve rezidentë pas mbushjes së moshës 65 vjeç, pavarësisht historisë së tyre të punës. Ky është një nga tiparet më të forta të sistemit të sigurisë sociale të Kosovës: ai siguron mbulim të plotë të popullsisë së moshuar dhe siguron mbrojtje të fuqishme të varfërisë në pension. Megjithatë, vetëm 27% e pensionistëve të moshuar marrin më shumë se pensioni bazë, kryesisht në formën e shtesave të paguara nga taksat për ish-kontribuesit në sistemin e pensioneve (para vitit 1999) Pay-as-You-Go. Niveli i këtyre shtesave mund të shkojë nga €82 në €238. Mbulimi i dobët me shtesa është rezultat i shkallës historikisht të ulët të punësimit në Kosovë dhe shumica dërmuese e pensionistëve që marrin këto shtesa janë burra.

Megjithatë, programi i shtesave për ish-kontribuesit e PAYG-së është i harxhueshëm. Me kalimin e kohës, çdo e ardhur mbi pensionin bazë do të varet gjithnjë e më shumë nga tërheqja e kursimeve të detyrueshme pensionale në pension. Në vitin 2023, vetëm 3.4% e të gjithë pensionistëve merrnin tërheqje mujore të pensionit në faza (€200) përveç pensioneve të paguara nga taksat. Shumica e pensionistëve me kursime pensionale i shpenzojnë kursimet e tyre në një periudhë shumë të shkurtër kohore (deri më tani, rreth 3 vjet). Për më tepër, më shumë se gjysma e kursimeve totale të pensioneve janë në pronësi të 10% të kontribuesve që kanë sukses në treg^[43], ndërsa shkalla e punësimit vazhdon të jetë e ulët (36.3% në 2023). Kjo do të thotë se në planin afatgjatë të ardhurat e pensionistëve do të jenë shumë të pabarabarta dhe shumë të ulëta (pak do të fitohet mbi pensionin bazë) për shumicën e tyre.

8. DIALOGU SOCIAL, PËRFAQËSIMI I PUNËDHËNËSVE DHE PUNËTORËVE

8.1. Të dhëna themelore mbi efektet e dialogut social dhe negocimit kolektiv

Nuk ka të dhëna të besueshme për shkallën e sindikalizimit dhe shkallën e mbulimit të marrëveshjeve kolektive (niveli sektorial ose i ndërmarrjeve). Marrëveshja e përgjithshme kolektive nuk ka qenë në fuqi që nga viti 2017. Sipas një artikulli të Kosovo 2.0, ekzistojnë 235 sindikata dhe 30 shoqata sindikale^[44].

8.2. Informata shtesë mbi negocimin e dialogut social

Ekziston një ligj në fuqi për Këshillin Ekonomik Social (KES)^[45], i cili duhet të shërbejë si organi trepalësh (përfshirë përfaqësuesit e personave të punësuar, punëdhënësit dhe qeverinë) kompetent për dialogun/konsultimin për të gjitha çështjet e rëndësishme socio-ekonomike. Megjithatë, gjatë qeverisjes aktuale (2021-2025), sindikatat nuk janë konsultuar shpesh, dhe KES-ja si mekanizëm nuk ka qenë relevant.

8.3. Çështje të tjera të rëndësishme që do të analizohen brenda kësaj njësie

Sindikatat nuk kanë qenë kurrë forcë e fuqishme në Kosovë, dhe asnjë lëvizje e rëndësishme politike nuk i ka politizuar çështjet e punës si temë qendrore e artikulimit politik. Meqë rreth 80% e të ardhurave tatimore vijnë nga tatimimi i konsumit dhe meqenëse mobilizimi politik është i përqendruar rreth ndërtimit të kombit dhe nacionalizmit, politika nuk ka pasur shumë interes të shikojë se çka po ndodh në tregun e punës. Rezultati janë kushtet e këqija të punës, të cilat kontribojnë në pabarazi masive shoqërore (indeksi Gini i pabarazisë së të ardhurave në vitin 2018 ishte 44.2%, më i larti në Evropë) dhe largimi masiv i fuqisë punëtore. 

Production of this document was supported by Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe with funds of the German Federal Foreign Office. This publication or parts of it can be used by others for free as long as they provide a proper reference to the original publication. The content of the publication is the sole responsibility of the Centre for the Politics of Emancipation and does not necessarily reflect a position of RLS.

^[1]Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës. Ligji Nr. 03/L-212 i Punës, https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=2735, 12.8.2024.

^[2]Qeveria e Republikës së Kosovës, Lista e koncept dokumenteve për vitin 2018, https://konsultimet.rks-gov.net/Storage/Docs/Doc-5aa28b04e5098.pdf, 12.8.2024.

^[3]Qeveria e Republikës së Kosovës, Programi i qeverisë 2021-2025, https://masht.rks-gov.net/wp-content/uploads/2022/06/Programi-i-Qeverise-se-Kosoves-2021-2025.pdf, 12.8.2024.

^[4]Agjencia e Statistikave të Kosovës, Rezultatet e Anketës së Fuqisë Punëtore – 2023 (njoftim për shtyp), https://askapi.rks-gov.net/Custom/bc92d0bc-927e-49f8-8461-522179da40c1.pdf, 12.8.2024.

^[5] A. Cojocaru, Kosovo jobs diagnostic, https://documents1.worldbank.org/curated/en/814361497466817941/pdf/Kosovo-Jobs-Diagnostic.pdf, 12.8.2024.

^[6] A. Mustafa, Kosovo’s social protection system: A reform proposal for a more equal, inclusive, and sustainable citizenship (p.11), Institute for Social Policy “Musine Kokalari”, 13.8.2024.

^[7]Qeveria e Republikës së Kosovës, Superpuna, https://superpuna.rks-gov.net, 13.8.2024.

^[8]Bruto €350, shih: Qeveria e Republikës së Kosovës, Vendimi i Qeverisë – Nr.02/218, https://kryeministri.rks-gov.net/wp-content/uploads/2024/08/Vendimet-e-mbledhjes-se-218-te-Qeverise.pdf, 30.8.2024

^[9]Agjencia e Statistikave të Kosovës, Nivelet e pagave në Kosovë 2022, https://askapi.rks-gov.net/Custom/085019af-7367-4166-966f-87cfcecf3852.pdf, 14.8.2024.

^[10] E. Jakurti, Income inequality and fiscal policy (p.42), https://library.fes.de/pdf-files/bueros/kosovo/18983-20220301.pdf, 14.8.2024.

^[11] E. Jakurti, A living wage for workers in Kosova: Striving for a basic but decent livelihood (p.21), https://musineinstitute.org/wp-content/uploads/2024/07/19-A-living-wage-for-workers-in-Kosova-ENG04.pdf, 14.8.2024.

^[12] E. Jakurti, A living wage for workers in Kosova: Striving for a basic but decent livelihood (p.21), https://musineinstitute.org/wp-content/uploads/2024/07/19-A-living-wage-for-workers-in-Kosova-ENG04.pdf, 14.8.2024.

^[13]Ibid., p.24. Vlen të përmendet se administrata publike merr pjesë me 22.2% të totalit të punësimit, ndërsa SHPK-të me 50.1%.

^[14] Ibid.

^[15]Kuvendi i Kosovës, Projektligji nr. 08/L-142, https://www.kuvendikosoves.org/Uploads/Data/Documents/PLperproceduratpercaktiminepagesminimaledheshkallatatimoreneTPV_sq8u2TBTzf.pdf, 15.8.2024.

^[16]Gjykata Kushtetuese, Njoftim mbi vendimin në rastin KO158/23, https://gjk-ks.org/en/notification-on-decision-in-case-ko158-23/, 15.8.2024.

^[17]Shih: Kuvendi i Kosovës, Transkripti i seancës plenare – 11 & 14 qershor 2021 (f.134), https://www.kuvendikosoves.org/Uploads/Data/SessionFiles/2021_06_11_ts_Seanca_EhjAgJFeHg.pdf, 15.8.2024.

^[18]Zyra e Statistikave e Kosovës, Statistikat e tregut të punës, https://ask.rks-gov.net/Themes/LaborMarket, 16.8.2024.

^[19]Ministria e Punëve të Brendshme, Profili vjetor i migrimit – 2022 (f.19), https://mpb.rks-gov.net/Uploads/Documents/Pdf/EN/2712/PROFILI%20VJETOR %20I%20MIGRIMIT%202022%20ENG.pdf, 16.8.2024.

^[20] A. Mustafa and B. Berisha, Why is progressive policy reform in Kosovo uncertain, despite the accelerated power shift to the left?, https://doi.org/10.1177/13540688221101562, 17.8.2024.

^[21]Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Ligji No.05/L-021 për mbrojtjen nga diskriminimi, https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=10924, 17.8.2024.

^[22]Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Ligji No.03/L-019 për aftësinë profesionale, rehabilitimin dhe punësimin e personave me aftësi të kufizuara, https://gzk.rks-gov.net/ActDocumentDetail.aspx?ActID=2620, 17.8.2024.

^[23]Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Ligji No.05/L-020 për barazi gjinore, https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=10923, 17.8.2024.

^[24]Shih p.sh, Kosovo Women’s Network, Gender-based discrimination and employment in the Western Balkans (p.37), https://womensnetwork.org/wp-content/uploads/2022/05/Diskriminimi-me-baze-gjinore-dhe-punesimi-ne-Ballkanin-Perendimor_2022-1.pdf, 18.8.2024.

^[25]Duke u mbështetur në përkufizimet e Eurostatit, hendeku i aktivitetit gjinor/punësimit u llogarit si ndryshimi mes shkallës së aktivitetit/punësimit të burrave dhe grave; hendeku gjinor i pagave u llogarit si ndryshimi në pagë mes burrave dhe grave, i shprehur si përqindje e pagës së burrave.

^[26]Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës, Raporti vjetor 2023, https://www.trusti.org/wp-content/uploads/2023/12/AnnualReport2023_eng.pdf, 18.8.2024.

^[27] Ibid.

^[28] A. Mustafa, Early childhood education and care in Kosovo: A targeted educational approach producing and maintaining social and gender inequalities, https://hrcak.srce.hr/file/390460, 18.8.2024.

^[29]Inspektorati i Punës, Raporti vjetor për vitin 2022, https://ip.rks-gov.net/wp-content/uploads/AnnualReportLaborInspectorate_23.pdf, 19.8.2024.

^[30] Ibid. Ky numër është numri i përgjithshëm i rasteve të regjistruara me lëndime minus rastet e lëndimeve që çuan në vdekje.

^[31] Ibid.

^[32] A. Mustafa and A. Haxhikadrija, National monitoring frameworks for public social spending, https://ec.europa.eu/social/main.jsp?pager.offset=15&advSearchKey=ESPN_SocialSpending2022&mode=advancedSubmit&catId=22&doc_submit=&policyArea=0&policyAreaSub=0&country=0&year=0, 19.8.2024.

^[33]Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Ligji no.04/L-161 për sigurinë dhe shëndetin në punë, https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=8689&langid=2, 19.8.2024.

^[34] ILO, Occupational safety and health profile: Promoting decent work through strengthening occupational safety and health management and social dialogue in Kosovo, https://www.ilo.org/budapest/what-we-do/publications/WCMS_797477/lang–en/index.htm, 19.8.2024.

^[35] Shih B. Boletini, Varfëri, pasiguri, vdekje, https://kosovotwopointzero.com/en/varferi-pasiguri-vdekje/, 19.8.2024.

^[36] A. Zhejçi and R. Rexha, Two-year monitoring the Labour Inspectorate, https://www.qpa-rks.org/wp-content/uploads/2023/12/Final-Report.pdf, 19.8.2024.

^[37]Ky përfitim, përveç që është shumë i ulët, është aq i vështirë për t’u marrë sa që në korrik 2023 vetëm 41 punëtorë e merrnin atë. Shih: Agjencia e Statistikave të Kosovës, Statistikat e mirëqenies sociale – korrik 2023, https://askapi.rks-gov.net/Custom/f049b074-cfbf-4b26-a5dc-3a5121c1f6a5.pdf, 19.8.2024.

^[38]Shih për ilustrim punëtorët e lënduar në një situatë të tillë: B. Boletini, Varfëri, pasiguri, vdekje, https://kosovotwopointzero.com/en/varferi-pasiguri-vdekje/, 19.8.2024.

^[39]Agjencia e Statistikave të Kosovës, Statistikat e mirëqenies sociale – korrik 2023, https://askapi.rks-gov.net/Custom/f049b074-cfbf-4b26-a5dc-3a5121c1f6a5.pdf, 21.8.2024.

^[40]Baza e burimit: Ibid. & Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës, Raporti vjetor 2023, https://www.trusti.org/wp-content/uploads/2023/12/AnnualReport2023_eng.pdf, 21.8.2024.

^[41] E. Jakurti, A living wage for workers in Kosova: Striving for a basic but decent livelihood (p,21), https://musineinstitute.org/wp-content/uploads/2024/07/19-A-living-wage-for-workers-in-Kosova-ENG04.pdf, 14.8.2024.

^[42]Agjencia e Statistikave të Kosovës, Statistikat administrative të tregut të punës – korrik 2023, https://ask.rks-gov.net/Releases/Details/6713, 22.8.2024.

^[43]Shih A. Mustafa, Kosovo’s social protection system: A reform proposal for a more equal, inclusive, and sustainable citizenship (p.11), Institute for Social Policy “Musine Kokalari”, 14.8.2024.

^[44] H. Kafexholli, Rrugë e gjatë përpara sindikatave të Kosovës, https://kosovotwopointzero.com/en/a-long-road-ahead-for-kosovos-unions/, 22.8.2024.

^[45]Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Ligji nr.04/L-008 për Këshillin Ekonomik Social, https://gzk.rks-gov.net/ActDocumentDetail.aspx?ActID=2747, 23.8.2024.